Tien jaar hebben ze eraan gebouwd, duizenden hectare land zijn onteigend en honderden gebouwen werden er voor gesloopt. 23 forten, elf schansen en talloze kleine verdedigingswerken moesten de belangrijkste Belgische havenstad beschermen. De stelling van Antwerpen was, daarvan was iedereen overtuigd, een onneembare vesting.
Hoe anders was de realiteit. De forten rondom Antwerpen (gebouwd tussen 1902 en 1914) hielden het in de herfst van 1914 toen zij werkelijk getest werden nog geen tien dagen vol. Het beton waarmee ze gebouwd waren was niet opgewassen tegen de Duitse kanonnen. Twintig jaar later kregen sommige forten nog een tweede kans. Opnieuw bleken ze niet bestand tegen de Duitse overmacht.
Sindsdien leidde wat er nog van de stelling van Antwerpen over was een verborgen bestaan. In de verlaten, soms provisorisch herstelde forten, sloeg het leger materiaal op en soms deed het er een oefening. Maar verder gebeurde er helemaal niets. Toen in de jaren zeventig de laatste militairen echt vertrokken, nam de natuur het heft in handen. Waar ooit de manschappen overnachtten, overwinteren sindsdien vleermuizen. De ooit kale omwallingen zijn groene paradijzen waar spechten en uilen broeden in zeventig jaar oude bomen. En de vestinggrachten zitten boordevol vis.
Wij ontdekten een paar jaar geleden bij toeval de verlaten schoonheid van deze militaire monumenten tijdens een verregende fietstocht rondom Antwerpen terwijl we schuilden we voor de zoveelste hoosbui onder de toegangspoort van fort van Kessel. Wat was dat voor een gesloten zwaar vervallen betonnen constructie die daar achter de gesloten poort lag? Die zelfde avond in het café hoorden we voor het eerst van de stelling. Er bleken veel meer van dergelijke betonnen monumenten rondom Antwerpen te vinden zijn.
Twee jaar later is ons wandelboek klaar: Wandelen langs de Stelling van Antwerpen. Een prachtige 135 km lange tocht rondom Antwerpen. Zeven dagetappes van een kilometer of twintig. En in elke etappe kom je onderdelen van de stelling tegen, van het fort van Stabroek in het noordwesten tot aan het fort van Bornem in het zuidwesten niet ver van de oever van de Schelde. Elke etappe begint en eindigt bij een openbaar vervoer punt terug naar Antwerpen dus de wandeling is ook gemakkelijk in delen in meerdere weekenden of zelfs een traject op een enkele dag te lopen.
Met deze gids in de hand wandel je met een brede boog door het fraaie buitengebied ten oosten van Antwerpen. Door open polders met uitzicht op de haven, door de beboste rand van de Kempen, over prachtige landgoederen, door boomgaarden en langs stille rivieren. Maar overal in dit fraaie landschap word je ook geconfronteerd met de rauwe werkelijkheid van de Grote Oorlog. In Mechelen en Lier bijvoorbeeld, plaatsen die zwaar hebben geleden onder de Duitse aanval, en bij de imposante overblijfselen van een gedoemde verdedigingslinie. Al wandelend kom je zo meer te weten over de dramatische dagen in het najaar van 1914 toen de onneembare stelling van Antwerpen toch werd ingenomen.
De prachtige fotografie in deze gids, die wordt uitgegeven door uitgeverij Gegarandeerd Onregelmatig, een uitgeverij die gespecialiseerd is in cultuurhistorische wandelgidsen, is van Rénie van der Putte mijn onvervangbare compagnon, geliefde en reisgenoot.
Joost Vermeulen
